10 dagen oorlog in foto's

Bill Warhurst, oorlogsfotograaf in dienst van de Engelse krant the Times, maakte die middag van zondag 17 september 1944 tegen drieën zijn eerste foto's op Nederlands grondgebied. Hij bevond zich op dat moment ergens ten zuiden van Valkenswaard, vlak achter een van de negen Shermantanks die zojuist in een Duitse hinderlaag waren gelopen en met pantservuisten waren uitgeschakeld. Even leek het erop dat de opmars van het geallieerde Market Garden grondleger al na tien minuten tot stilstand was gekomen. De achterop komende Britse tanks ploegden echter hun weg over de velden rond de Odiliahoeve en laagvliegende Typhoons zetten de aanval op de ingegraven Duitsers in. En Warhurst bleef maar foto's maken. Een halve eeuw later vond Karel Margry de nooit gepubliceerde foto's in de kelders van the Times.
'Ik had', vertelt de historicus, 'wel eens ooit iets gelezen in een regimentsgeschiedenis over hoe er midden in die gevechten bezuiden Valkenswaard een auto komt aanrijden en er een fotograaf uitstapt die onverstoorbaar foto's begint te maken. Nou ja, sterk verhaal denk je dan. Tot ik toch maar eens bij The Times ging informeren. Neemt zo'n juffrouw me mee naar het foto-archief in de kelder en helemaal achterin staat die schoenendoos met de originele glasnegatieven van Billy Warhurst. Ongelooflijk! Die man heeft er met zijn snufferd bovenop gestaan! Het gevecht is in volle gang, je zìet het branden en die man staat gewoon rustig in het veld te fotograferen.'
Uiteindelijk vond Margry van alle vier de Britse fotografen die er die zondagmiddag ten zuiden van Valkenswaard bij waren, de foto's en films terug, met beelden die in de na-oorlogse verslaggeving over Market Garden nauwelijks terug te vinden zijn, omdat, zo stelt hij, de meeste belangstelling altijd uitging naar de dramatische gebeurtenissen rond de Rijnbrug in Arnhem, het beoogde doel van de operatie dat na tien dagen zware strijd 'een brug te ver' bleek.
Het vandaag verschijnende tweedelige Operation MarketGarden, Then and Now (736 pagina's, meer dan 2300 foto's) bevat echter élle foto's die Margry in de loop der jaren terugvond, inclusief die van de eerste ontredderde Duitse soldaten die zich bij Valkenswaard overgeven en inclusief die van het over een kapotgeschoten Shermantank hangende lijk van William Parkes, een van de eerste geallieerde soldaten die sneuvelden bij de bevrijding van Brabant. Een foto die uiteraard niet door de Britse censuur kwam.

Vanaf het moment dat hij op zijn twaalfde het boek 'Nederland onder de Duitse laars' las, is Karel Margry (nu 45, geboren in Aalst) gefascineerd door de Tweede Wereldoorlog. Het boek stond, vertelt hij, in het boekenkastje op school. 'Het had een groene kaft en zo'n Duitse helm op de omslag. En het is nadien nooit meer overgegaan'. Dus specialiseerde hij zich tijdens zijn studie geschiedenis in die oorlog, schreef hij o.a. 'De Bevrijding van Eindhoven' en een proefschrift over het concentratiekamp Theresienstadt, werkte hij mee aan de totstandkoming van het Amsterdamse Verzetsmuseum en is hij al jarenlang hoofdredacteur van After the Battle, een kwartaalblad dat in Nederland verschijnt onder de titel '40 - '45, Toen en Nu en dat zich specialiseert in het vergelijken van historische foto's met recente foto's van zoals het er nu uitziet. Diezelfde procedure paste hij toe in Operation Market-Garden, Then and Now. De foto van een Britse militair voor de Philips' lichttoren in Eindhoven wordt gecompleteerd door een foto van de lichttoren zoals die er nu bijstaat. Naast de foto van de dode William Parkes staat een foto van diens grafzerk op het oorlogskerkhof in Valkenswaard. Enzovoort.

Van zijn Engelse uitgever kreeg Margry drie jaar geleden groen licht om full time aan de slag te gaan met wat het definitieve standaardwerk over de septemberveldslag moest worden. 'Maar', zo zegt hij, 'in wezen was ik er al veel langer mee bezig. Al twaalf jaar geleden heb ik aangekondigd dat ik het ooit zou doen.'
Het moest, zo had hij zich voorgenomen, een beeldverhaal worden, waarin bekende en onbekende foto's, zowel van geallieerde als van Duitse fotografen en ook van Nederlandse amateurs, de lezer van dag tot dag, van uur tot uur en van minuut tot minuut door de tien dagen die Market Garden duurde zouden leiden, vanaf de geallieerde bombardementen op Wolfheze en de eerste landingen bij Son tot de laatste treurige aftocht uit Arnhem. Een historische krachttoer die hem de laatste drie jaar dagelijks bezighield en duizenden kilometers reizen kostte, 'een hele bevalling', zoals hij zelf zegt, 'maar het is een mooi kind geworden.'

Op de laatste bladzijden van het tweede deel staan de foto's van de militaire begraafplaatsen. Oosterbeek. Molenhoek. Wolfswinkel. IJsselstein. Dode soldaten in kaarsrechte rijen, geordende dood.
Maar net zo huiveringwekkend zijn de haastige graven die de lezer al eerder tegenkomt. Een handvol geïmproviseerde houten kruisen bijvoorbeeld, naast een tank in Valkenswaard. Twee Amerikaanse helmen tegen een muur in de buurt van Nuenen.
En dat massagraf, na het bombardement op het net bevrijde Eindhoven.